یاداشت به قلم حسین روحی

رئیس سازمان برنامه و بودجه با انتشار توئیتی اعلام کرده بود؛ «سال‌ها است زنگ خطر پیری جمعیت به صدا درآمده است؛ دولت در بودجه سال آینده ۱۲ هزار میلیارد تومان منابع برای اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در نظر گرفته است.»

شعار سنگین “فرزند کمتر و زندگی بهتر” ده های قبل  هنوز در بسیاری محافل خانوادگی  و وقتی که به فرزنداوری توسط بزرگترها توصیه می شود،پاسخی هر چند از روی شوخی است اما نشان می دهد چگونه تاثیر خود را بر جامعه و خانواده ها گذاشته است.

در طول سال های متوالی بعد تبليغاتي به‌گونه‌اي عمل كرده كه اين مسئله يعني فرزند كمتر مساوي با زندگي بهتر دروني شده است. حالا براي جبران اين موضوع با مشوق هایی قانونی از لزوم بچه دار شدن به زوج‌هاي جوان مي‌گويند غافل از اينكه تبليغات منفي نسبت به داشتن فرزند زياد در دل‌وجان جوانان رخنه كرده و به عنوان یک تفکر نهادینه شده است و نیازمند برنامه قوی تر فرهنگی در این خصوص هستیم.

از سوي ديگر نبايد فراموش كرد اين دروني شدن اتفاق افتاده و روي زنان تأثير بيشتري داشته است؛ زيرا وظيفه بارداري يك امر زيستي و بر دوش زنان است و زنان دهه‌هاي پيشين كه بيش از 2 يا 3 فرزند داشتند در معرض سوءبرداشت‌هايي نسبت به تفكر خود قرار مي‌گرفتند و به سطح پايين بودن متهم و قضاوت مي‌شدند. اين نوع ذهنيت كه حاصل تبليغات گسترده در معناي وسيع و همه‌گير يعني ابعاد آموزشي آن از رسانه‌هاي عمومي تا مدارس و دانشگاه‌ها و درمانگاه‌ها و غيره است به زمان حال هم تسري پيداكرده و اتفاقاً آن‌قدر تشديد شده كه در حال حاضر نه‌تنها داشتن فرزند كمتر نشانه يك تفكر سالم است، بلكه در سال‌هاي اخير نداشتن بچه رواج يافته است و ابتدا باید این ذهنیت ها پاک شود.

حمایت دولتی و بستر سازی مناسب و همچنین اطمینان دادن به مردم برای افزایش نسل است به طوری­که مسئله اقتصادی در تمامی مشوق های در کشورهای گوناگون بیش از موارد دیگر به چشم می خورد. بنابر این لازم است مسوولان در جمهوری اسلامی ایران، در کنار کار فرهنگی برای افزایش نسل، بسترهای لازم و همچنین مشکلات اقتصادی خانواده ها و هچنین معضلات ازدواج جوانان را برطرف نموده تا خانواده ها برای افزایش نسل و جوانان برای ازدواج، بدون هیچ مشکل اقتصادی و اجتماعی و … به سمت این مسئله تشویق شوند تا هرم سنی کشور در حالت تعادل قرار بگیرد.

د ر این راستا قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در آذرماه 1400 به تمامی وزارتخانه ها، نهادها و سازمان ها و استانداری های سراسر کشور ابلاغ شد.

قانونی که ئمی تواند در بخش اقتصادی دریچه ای را به روی افزایش جمعیت باز کند اما در سال جدید همزمانی اجرای این طرح با اجرای طرح ساماندهی یارانه ها باز نگرانی هایی را به دغدغه خانواده ها افزوده است.

در بسیاری کشورها نیز در ابتدا سیاست و مشوق های اقتصادی مانند مسکن و خودرو را وارد عمل کردند اما در ادامه شاهد بودند که میزان اثربخشی این اقدامات  و روش ها ناچیز است. به همین دلیل با تغییر رویکرد به دنبال اجرای سیاست های غیرمستقیم و غیرمالی رفتند.

منظور از سیاست های غیرمالی توجه به ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و آماده کردن ذهنیت زوجین برای فرزندآوری است. برای مثال ایجاد امنیت و ثبات شغلی، ثبات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ایجاد اعتماد و حفظ سرمایه های اجتماعی اهمیت زیادی برای جامعه و افراد دارد. اگر این شرایط مهیا نباشد، بدون شک سیاست های مستقیم نیز جواب نمی دهد.

براساس آخرین سرشماری که در سال ۱۳۹۵ انجام شد، جمعیت کشور رقمی نزدیک به ۸۰ میلیون نفر بود.

بیشترین افزایش جمعیت مربوط به سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ است. در آن سال ها نرخ رشد جمعیت به صورت بی سابقه‌ای به ۴ درصد رسیده بود.این در حالی است که طبق آخرین سرشماری انجام شده نرخ باروری جمعیت کشور به ۱.۶ فرزند رسیده است.

بازنگری در بازه زمانی انجام سرشماری‌ها مهم است، چرا که با کوتاه‌تر شدن زمان برگزاری سرشماری‌ها مسئولان و سیاستگذاران می‌توانند برنامه ریزی به روزتری را در دستور کار داشته باشند.

از آنجایی که نرخ باروری جمعیت کشور به ۱.۶ فرزند سقوط کرده، هدف اصلی این طرح، افزایش نرخ باروری به بالای سطح جانشینی یعنی بیش از ۲.۱ فرزند معین شده است.

اعطای وام ودیعه مسکن تا سقف ۱۵۰ میلیون تومان، پرداخت وام ۱۰ میلیون تومانی به ازای تولد هر فرزند، فروش خودرو به‌ قیمت کارخانه و… از جمله موارد حمایتی مطرح شده برای ترویج به فرزندآوری خانواده‌های ایرانی است.

«سیاست‌های کلی جمعیت» جزو اسناد بالا دستی است که در واقع سیاست افزایش جمعیت را جایگزین سیاست تک فرزندی می‌کند. این سیاست‌ها به موضوعاتی همچون ضرورت افزایش جمعیت و ابعاد مختلف جمعیت از جمله فرزندآوری، تسهیل ازدواج و تحکیم خانواده، بهداشت باروری، ترویج سبک زندگی ایرانی – اسلامی، توانمند سازی جوانان، تکریم سالمندان، تقویت مولفه‌های هویت بخش ملی، محیط زیست، آمایش سرزمین و رصد تحولات جمعیتی می‌پردازد.

بحران جمعیت موضوعی است که نه تنها در کشور ما بلکه در سایر کشور‌ها در قاره‌های مختلف هم به دغدغه تبدیل شده است. جمعیت جهانی از یک میلیارد نفر در سال ۱۸۰۰ به هفت میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر امروز افزایش یافته و نرخ رشد آن از ۲.۲ درصد در سال، برای ۵۰ سال گذشته به ۱.۰۵ درصد کاهش یافته است. در حال حاضر بسیاری از کشور‌ها با بحران کاهش جمعیت مواجه شده‌اند.

مشوق‌های فرزندآوری در قاره آسیا و اروپا

کشور‌های مختلف با در نظر گرفتن مشوق‌ها و تمهیداتی برای مقابله با کاهش جمعیت از فرزندآوری و افزایش جمعیت حمایت می‌کنند. برای مثال در کشور فنلاند واقع در قاره اروپا مسئولان کشور پیش از تولد نوزادی با بسته حمایتی زایمان شامل انواع لباس، رختخواب، وسایل بهداشتی و اقلام فرهنگی به پیشواز تولد نوزاد متولد نشده در خانواده می‌روند و مبلغی را برای تولد فرزند در نظر می‌گیرند.

در این بسته، اقلامی نیز برای مادر نوزاد در نظر گرفته می‌شود. در روند زایمان تمام هزینه توسط دولت پرداخت می‌شود و در این زمینه هزینه‌ای بر گردن خانواده‌ها قرار نمی‌گیرد.

در روسیه، اما شرایط کمی متفاوت است فرمانداری شهر سن پترزبورگ در ازای تعداد اعضای خانواده مسکنی را به تعداد اعضای خانواده در اختیار خانواده‌ها قرار می‌دهد و اینگونه از آنان حمایت می‌کند.

در این بین اوضاع در چین یکی از پرجمعیت‌ترین کشور‌های جهان کمی متفاوت است، گرچه تا چند سال پیش سیاست تک فرزندی در این کشور اجرا می‌شد، مسئولان این کشور تولد سومین فرزند در خانواده‌ها را از امسال مجاز اعلام کردند. یکی از معضلات سیاست تک‌فرزندی افزایش تعداد پسر‌ها نسبت به دختر‌ها بود که در روند ازدواج نسل آتی خدشه ایجاد می‌کند.

در همسایگی کشورمان، یعنی ترکیه شرایط کمی متفاوت است، این کشور با توجه به اهمیت حمایت از خانواده‌ها برای فرزندآوری در ازای تولد هر فرزند مبلغی را در نظر می‌گیرد.

در ایتالیا که به پیرترین کشور در قاره اروپا معروف است، «ماریو دراگی» نخست‌وزیر ایتالیا اعلام کرده بود که با امیدوار کردن خانواده‌ها به آینده باید آنان را به فرزندآوری ترغیب کرد.

در کشور ما هم پیش از این اعطای مبلغ یک میلیون تومانی به ازای تولد فرزندان، اختصاص مرخصی به زوجین و پرداخت تسهیلات حمایتی مطرح شده بود.

بررسی‌ها از سطح شهر نشان می‌دهد که گروهی از مردم پیش از اجرای طرح‌های جدید، درخواست اجرایی شدن طرح‌های قبلی را دارند. در مقابل گروهی دیگر از مردم عملیاتی شدن طرح‌های جدید در سایه قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت را موثر می‌دانند.

در کشورمان افرادی که در دهه ۷۰ زندگی می‏ کردند، بار‌ها عبارت ‘فرزند کمتر، زندگی بهتر’، را در سال‌های پس از جنگ هشت ساله شنیده اند. با توجه به شرایط اجتماعی و اقتصادی آن زمان، مسئولان وقت به دنبال اجرای سیاستی برای مهار افزایش جمعیت و یا به عبارتی دیگر درصدد کنترل جمعیت بودند.

تذکر رهبر انقلاب در زمینه خطر کاهش جمعیت نشان از اهمیت موضوع دارد. بنابر اینکه قانون موسوم به جوانی جمعیت و حمایت از خانواده شاید نتواند همه انتظارات را برآورده کند، اما نخستین گام به سوی حل مشکل جمعیتی کشور خواهد بود. هرچند بیشتر طبقات پایین جامعه هستند که با این اتفاق ممکن است پیامد محتمل ناخواسته این طرح، منجر به گسترش فقر اقتصادی، فرهنگی و نابرابری شود. در حالی که ارزیابی کلی گویای آن است که در این قانون، خانواده محوریت ندارد و برنامه ها بیشتر معطوف به نقش زنان و تشویق آنها برای بارداری است. اگر چه جایگاه زن مهم است اما اگر در این قضیه به خواست ها و نگرش های زنان و دختران بیشتر توجه و تلاش می شد تا زمینه های حضور، رشد و تعالی آنان در زمینه های مختلف اقتصاد، اشتغال و اجتماع در نظر گرفته شود، بهتر بود. جدای نقدهایی که حتی به بعد اقتصادی این برنامه وارد است، باید اذعان کرد که مساله باروری بسیار پیچیده است. افراد نسبت به باروری رفتارهای متفاوتی دارند و هر طبقه جامعه به فرزند و فرزندآوری از زاویه دید خود و سبک زندگی که دارد، نگاه می کند. اما کلام آخر اینکه زنگ خطر به صدا درآمده و جمعیت ایران رو به پیری نهاده و ابتدا باید تفکر فرزند کمتر زندگی بهتر را تغییر داد.